تجربه دهه های اخیر در جهان نشان می دهد هولدینگ های بزرگ مالی در دنیا که مجموعه ای از بانک ها،
بیمه ها و کارگزاری ها هستند، آسیب های زیادی از تمرکز ها دیده اند. علت اصلی آن جذابیت تمرکز است و این دو یک رابطه ی "دو طرفه ی هم افزا" ایجاد می کنند.
در سال هاي اخير موسسات اعتباری و بانک ها و نهادهای نظارتی با پذيرش اهمیت زیان های کلان و غیرعادی ناشی از یک معامله بزرگ یا تمرکز دارایی های در معرض ریسک (اکسپوژر[1]) در قالب وام ها و اعتبارات، به دليل تاثير متقابل ريسک هاي بازار، اعتباري و کشوري، به موضوع ریسک تمرکز[2] توجه نشان داده اند.
پیشینه موضوع در بانکداری جهان
بيانيه مجمع مشترک "کميته نظارت بر بانکداري بازل، سازمان بين المللي کميسيون هاي اوراق بهادار و اتحاديه بين المللي ناظران بيمه"[3] با اين هدف در دسامبر ١٩٩٩ به رشته تحرير درآمده است، تا به همگان نسبت به مخاطراتي که فراروي شرکت هاي بزرگ مالي داراي بخش هاي فعال در بازار پول، سرمايه و بيمه هستند، در صورت عدم توجه به هرگونه تمرکز در هريک از اين بخش ها و تاثيرات متقابل ريسک اين تمرکزها بر يکديگر هشدار دهد، زيرا همان طور که در بيانيه نيز مورد اشاره قرار گرفته است، اگرچه تمرکزها، في نفسه بد نيستند ولي ” به دليل پرجاذبه بودن“ کماکان مهم ترين منشا زيان ها در هر سه بخش بانکداري، بيمه و بازار سرمايه هستند. شاهد اين مدعا اين که بازارها و اقتصادهای بزرگ جهان اين رخداد را بارها در دهه هاي اخير تجربه کرده اند.
"تمرکز ریسک" به منابع در معرض خطري اشاره دارد که براي ايجاد زيان هاي به حد کافي بزرگ، داراي زمينه هستند به طوري که مي توانند سلامت مالي يا توانايي بانک ها و سایر موسسات مالی و اعتباری را براي ادامه عمليات اصلي آن مورد تهديد قرار دهند. تمرکزهاي ريسک مي توانند از طريق فعالیت يا پردازش عمليات (محصول يا خدمت ) يا از طريق ترکيبي از دارایی های در معرض ریسک (اکسپوژر) درکليه طبقات دارايي ها، بدهي ها يا اقلام زير خط ترازنامه به وجود آيند.
تمرکزهاي ريسک مي توانند شکل هاي متفاوتي داشته باشند از جمله:
• تسهیلات بانک ها به ذینفعان واحد در یک گروه کسب و کار
• تسهیلات بانک ها به ذینفعان واحد در مناطق خاص جغرافيايي (در خطر بلایای طبیعی)
• تسهیلات بانک ها در بخش هاي اقتصادی و صنعتي
• تسهیلات بانک ها به تولید کنندگان محصولات خاص
• تسهیلات بانک ها به ارائه دهندگان خدمات، مثل خدمات پشتيباني به یک مجموعه خاص
اصول مدیریت ریسک تمرکز
ریسک تمرکز همچون سایر ریسک ها نیاز به مدیریت و رعایت اصولی دارد:
- طراحی و ایجاد فرآیند کنترل ریسک تمرکز در بانک ها و موسسات اعتباری
- فعالیت مستمر شناسایی و انتشار تمرکزهای حایز اهمیت که متولی آن بخشی از بانک یا موسسه اعتباری است که دسترسی لازم به اطلاعات را دارد. پس از بحران مالی که از سال 2006 در آمریکا به وقوع پیوست، بانک های بزرگ جهان این ساز و کار را در ساختار و فرآیندهای خود ایجاد یا تقویت کرده اند.
- چاره اندیشی در خصوص تمرکز هایی که در سرنوشت بانک ها و موسسات مالی موثرند
- دستورالعمل های محدودیت تمرکز بر گروه های ذینفع واحد در سطح کلان و ملی که معمولا به نسبت سرمایه محاسبه می شود و به دستورالعمل کفایت سرمایه مشهورند.
تا کنون قوانین و مقررا ت تمرکز در بانک ها مبتنی بر سرمایه آن ها بوده است. "دستورالعمل های تسهیلات و تعهدات کلان" نمونه ای از مقررات مرتبط با کنترل این تمرکز ها و پرهیز از خطرهای سرنوشت ساز برای بانک هاست. در حال حاضر مجموع تسهیلات و تعهدات به هر ذینفع واحد نباید از 20 درصد سرمایه پایه بانک ها تجاوز نماید.
موضوع ریسک تمرکز اعتباری و سرمایه گذاری ناشی از جذابیت بخش های اقتصادی، مناطق جغرافیایی و محصولات خاص موضوعی است که کمتر به آن توجه شده و تا حدی مغفول مانده است. علت اصلی نیز بازدهی بالای بخش ها یا تمایل بانک و مشتری به ایجاد روابط بلند مدت و گره خوردن منافع دو طرف در همان ارتباط است. در حال حاضر تمرکز منابع و مصارف بانک ها، در مناطق خاصی از کشور مانند استان تهران، نمونه ای از ریسک تمرکز می باشد. علاوه بر اين، بخش عمده اي از تمرکزها، نتيجه اجتناب ناپذير راهکار تجاري و نيز ويژه سازي محصول و هدفگذاري بر پايه گروه مشتري است. اين بدين مفهوم است که در نگاه اول تمرکز ها به عنوان یک پدیده ی نامیمون به نظر نمی آیند.
عدم ایجاد تنوع در دارایی ها، بدهی ها و فعالیت های تجاری به معنی افزایش تمرکز و ریسک های ناشی از آن است. بنابراین نگرانی در مورد تمرکز دارایی های بانک و اکسپوژرهای دارای اهمیت امری طبیعی و جزو وظایف متولی ریسک بانک ها است. در صنعت بانکداری مدیریت احتیاطی تمرکز ها مکملی برای کنترل ریسک در بانک هاست و وظیفه ی سیاست گذاری در این مورد به یک هیئت عالی مانند کمیته عالی ریسک[4] سپرده شده است و مدیر ارشد اجرایی (مدیرعامل)[5] مسئول اجرای سیاست های کنترل تمرکز است.
از آن جا که شرکت هاي بزرگ تکامل مي يابند، پيچيدگي تمرکزهاي ريسک در ساختار اين شرکت ها به ویژه در بانک ها افزايش مي يابد و نیاز تجزيه و تحليل ريسک ها و اطلاعات در مورد مديريت ريسک در حال فزوني است. تجزیه و تحلیل سناریو و آزمون های بحران به عنوان بخشي از برنامه گسترده تر مديريت ريسک در این سطح حیاتی هستند و نهادهای نظارتی و مشورتی نیز لازم است به متدولوژی مورد استفاده در بانک ها و موسسات مالی یا اعتباری اشراف داشته باشند.
افشای ساز و کار و اهتمام به مدیریت تمرکز ها امروزه در تصمیم گیری و قضاوت سرمایه گذاران و سهامداران نیز موثر است به نحوی که آن ها میان بانک های افشا کننده این اطلاعات و سایر بانک ها تمایز قایل می شوند.
مدیریت ریسک بانک ها می بایست در این موضوع حساس بوده و در راستای کنترل و کاهش این ریسک و برقراری توازن در اشتهای ریسک و میزان تمرکز های دارایی ها اعم از تسهیلات و سایر دارایی ها گزارش های دوره ای به کمیته های سیاست گذار ریسک بانک ارایه دهد.
اگر چه امکان دسترسی به اطلاعات تمرکز ریسک اعتباری نظام بانکی کشور تاکنون میسر نشده است اما با توجه به عدم کنترل نظام یافته تمرکز ها در سنوات گذشته و آمار موجود از مطالبات شبکه بانکی کشور، تمرکز بالای دارایی های در معرض ریسک بانک ها در قالب تسهیلات و تعهدات قابل پیش بینی است. البته در کنار تمرکز همواره مفهوم جذابیت (بازده) مطرح می شود که برای مقایسه و استنتاج کامل نیاز به بررسی همزمان دو عامل وجود دارد.
نکته مهم دیگر آن که مقدمه و پیش زمینه اندازه گیری ریسک تمرکز، سنجش ریسک اعتباری است. این سنجش معمولا به صورت همزمان، با عوامل کاهنده ریسک (mitigating factors) اندازه گیری می شود. عواملی مانند وثیقه. بدیهی است ریسک اعتباری نسبت به ابعاد مختلف تمرکز (محصول، جغرافیا، صنعت و..) متفاوت است.
برای تبیین مفهوم فوق لازم است در یک فضای سه بعدی به ریسک تمرکز (جغرافیا، بخش، محصول) نگاه داشته کنیم:
(نقاط قرمز رنگ: نشان دهنده اندازه تمرکز)
مدل سه بعدی فوق به خوبی نشان می دهد که اندازه گیری تمرکز در یک سازمان سود محور نیازمند توجه به سایر ابعاد نیز هست. مثال ساده تر در این زمینه ارزیابی میزان دانش یک فرد بدون توجه به سال های عمر اوست.
نتیجه آن که سه عامل مهم در اندازه گیری تمرکز سرمایه گذاری ها یا تسهیلات و تعهدات بانکی باید منظور گردد:
1- کاهنده های ریسک
2- ابعاد ریسک
3- جذابیت ریسک
جمع بندی و پیشنهادها
- مدیریت تمرکز ها در موسسات اعتباری و به ویژه بانک ها امری ضروری و غیر قابل اجتناب است و علاوه بر منطق نظری، مورد تاکید مراجع نظارتی و مشورتی بانک ها و نهادهای مالی می باشد.
- کنترل، پایش و مدیریت تمرکز به مثابه ی مکملی برای مدیریت ریسک در بانک محسوب می شود.
- تمرکز به وسیله ی شاخص های کمی و ریاضی قابل اندازه گیری و محاسبه می باشند. اگر چه هر شاخص کمبودهای خاص خود را دارد اما برخی شاخص ها در مرور زمان توسعه داده شده و کارایی آن ها مورد پذیرش است.
- مدیریت تمرکز شامل دو بخش" سیاست گذاری ها و خط مشی " و "اجرای سیاست ها" می باشد. کمیته های عالی ریسک در ساختار بانک ها، بخش اول و واحدهای اجرایی حاکمیت ریسک و ریسک اعتباری متولی اجرای خط مشی ها هستند.
- طراحی یک چارچوب نظری پایش تمرکز مورد تایید عالی ترین مرجع مدیریت ریسک در بانک ها و اجرای آن با همکاری واحدهای سیاست گذار اعتباری به ویژه در تدوین خطوط مشی سالیانه یا مقاطع زمانی مختلف می تواند یک راهکار عملی در سطح شبکه بانکی کشور باشد.
منابع
- Javier Márquez Diez-Canedo y Calixto López Castañón CONCENTRATION RISK IN BANK LOAN PORTFOLIO’S: MEASUREMENT, SINGLE OBLIGOR LIMITS, AND CAPITAL ADEQUACY. Septiembre de 1999
- Analyzing Concentration Risk Diane Reynolds, 2009 Algorithmics Software LLC
- اصول مربوط به شيوه نظارت بر تمرکز ريسک در يک شرکت بزرگ مالي متشکل از مجموعه اي از شرکت هاي فعال در بخش هاي بانکداري، بيمه و بازار سرمايه بيانيه مجمع مشترک کميته نظارت بر بانکداري بال، سازمان بين المللي کميسيون هاي اوراق بهادار و اتحاديه بين المللي ناظرين بيمه(دسامبر ١٩٩٩)
[1] Exposure
[2] Concentration Risk
[3] Risk Concentrations Principles, The Joint Forum, Basel Committee on
Banking Supervision, International Organization of Securities
Commissions, International Association of Insurance Supervisors,
Basel, December ١٩٩٩.
[4] Supreme Risk Committee
[5] Chief Executive Officer
* کارشناس اعتباری