بررسی وضعیت حیات خود پردازها در ایران

در آن زمان بانک سپه برای این دستگاه‌های خود نام عابربانک را انتخاب کرد که هنوز هم بسیاری از مردم از این نام برای دستگاه‌های ATM استفاده می‌کنند.
 خود‌پرداز معادل AutomatedTeller Machine یا ATM است. هر چند در ترجمه لفظی، ماشین سخنگوی خودکار معادل فارسی آن است اما این دستگاه با نام خود‌پرداز در سیستم بانکداری و میان مردم ایران شناخته شده است. خود‌پرداز دستگاهی الکترونیکی است که به مشتریان بانک امکان می‌دهد در هر زمان به‌ وسیله قرار دادن کارت خاصی در دستگاه و وارد کردن یک گذرواژه از حساب خود پول دریافت کنند یا تراز حساب بانکی خود را وارسی کنند بدون اینکه نیاز به شمارشگر انسانی باشد.
این دستگاه‌ها که در آن زمان هیچ کاری جز دادن پول نقد نمی‌کردند خیلی زود جای خود را در میان مردم باز کردند و مردم به آنان اعتماد کردند. درخواست و مراجعه مردم به این دستگاه‌ها موجب شد بانک‌ها برای نصب این دستگاه‌ها با یکدیگر به رقابت بپردازند. مدیران بانک‌ها پی‌ بردند دیگر توان پاسخگویی به نیاز مشتریان خود را در شعب ندارند و نمی‌توانند به نیازهای پرداختی آنان در داخل شعب پاسخ گویند، از همین رو سعی کردند با نصب بیشتر تعداد دستگاه‌های خود‌پرداز بخشی از مشتریان خود را به بیرون از شعب هدایت کنند.
اما گستردگی و بلوغ خودپرداز‌ها به دوره توسعه شتاب و پذیرش تمامی کارت‌های بانکی توسط دستگاه‌های خود‌پرداز بازمی‌گردد؛ درست‌‌ همان زمانی که افراد برای دریافت پول نقد از این دستگاه‌ها باید در صف منتظر می‌ایستادند اما به تدریج دستگاه‌های خود‌پرداز، از دستگاه‌هایی که فقط پول پرداخت می‌کردند تغییر شکل دادند و بخشی از وظایف یک باجه بانکی را بر عهده گرفتند. دارندگان کارت‌های بانکی می‌توانستند به سادگی پول جابه‌جا کنند یا قبوض خدماتی خود را پرداخت کنند.
این روز‌ها دیگر صف‌های بلند مقابل دستگاه‌های خود‌پرداز کمتر دیده می‌شود. برخی بر این باورند که با ورود ابزارهای جدید فناوری دستگاه‌های خود‌پرداز جایگاه اصلی خود را از دست خواهند داد. برخی دیگر نیز می‌گویند پول نقد چیزی نیست که مردم از آن بی‌نیاز شوند پس تا آن زمان خودپرداز‌ها نیز ادامه حیات می‌دهند.
طبق آمار بانک مرکزی تا پایان شهریورماه امسال تعداد دستگاه‌های خود‌پرداز به حدود ۳۸ هزار دستگاه رسیده است و در مقابل تعداد کارت‌های بانکی صادرشده از سوی بانک‌های مختلف به ۳۰۷ میلیون. برخی همین فاصله را دلیل اصلی رشد این دستگاه‌ها در سال‌های آتی می‌دانند. در دنیا استانداردهای تعداد خود‌پرداز بر مبنای تعداد کارت‌های بانکی یا تعداد جمعیت در نظر گرفته می‌شود، که بر این اساس استاندارد جهانی کارت صادره به خود‌پرداز در دنیا ۱۵۰۰ است، ‌ در حالی‌ که این عدد در ایران ۵۶۰۰ است. یعنی به ازای هر ۵۶۰۰ کارت یک دستگاه خود‌پرداز در ایران وجود دارد. با وجود اینکه بسیاری از مردم تقریبا مطمئن هستند تعداد خودپرداز‌ها بسیار زیاد است اما کار‌شناسان این حوزه معتقدند تا رسیدن به استاندارد فاصله زیادی داریم. هر چند تقریبا تمامی شعب بانک‌ها به دستگاه‌های خود‌پرداز مجهز شده‌اند اما جای خالی دستگاه‌های خود‌پرداز در مناطق پررفت ‌و آمد حس می‌شود.
 البته می‌توان گفت شاید جای خود‌پرداز را در این مناطق پایانه‌های فروشگاهی گرفته باشند. تعداد پایانه‌ها و میزان رشد تراکنش‌های انجام‌شده نیز خود مؤید این نکته است. تعداد کل پایانه‌های فروش نصب‌شده در کل کشور به بیش از سه میلیون دستگاه می‌رسد، همچنین تعداد پایانه‌های اینترنتی نیز تقریبا ۱۳ هزار پایانه است. جمع کل تراکنش‌های صورت‌گرفته تا پایان شهریورماه نیز نشان‌دهنده سیر صعود تراکنش‌ها روی پایانه‌های فروش است. طبق اعلام بانک مرکزی تا پایان شهریورماه ۶۱۴ میلیون و ۵۷۹ هزار و ۳۰۹ تراکنش روی پایانه‌های فروش انجام شده ‌است. از همین رو بسیاری معتقدند هر چند هنوز میزان استفاده از پول نقد در کشور به نسبت بالاست اما با فراگیر شدن ابزارهای جدیدی مانند موبایل و پایانه‌های فروش و شاید در آینده ابزارهای جدید‌تر، به تدریج استفاده از پول نقد کاهش خواهد یافت. هر چند برخی هم می‌گویند طرفداران پول نقد همیشه باقی خواهند ماند.
سرعت در تغییر فناوری و مشکل شدن پیش‌بینی در مثال نماینده شرکت وینکور نیکسدورف پائولو گومز در دومین همایش ماشین‌های خودکار به خوبی خود را نشان می‌دهد؛ او گفت: «صنعت تلفن ثابت ۵۰ سال طول کشید تا ۵۰ میلیون مشتری به دست آورد. اینترنت چهار سال طول کشید تا کاربرانش از مرز ۵۰ میلیون گذر کنند و بازی انگری‌بردز (Angry Birds) تنها ۳۵ روز طول کشید تا تعداد مشتریانش به ۵۰ میلیون برسد.»
در اصل او می‌خواست با این مثال خود بگوید پیش‌بینی اینکه در سال‌های آتی مدل پرداخت به چه سمت و سویی خواهد رفت، کار ساده‌ای نیست.
چگونه تولیدکنندگان دستگاه‌های خود‌پرداز می‌خواهند در برابر سیل تغییر تکنولوژی به سمت ابزارهای کوچک‌تر مقاومت کنند. در اکثر کشورهای دنیا طی سال‌های اخیر دستگاه‌های خود‌پرداز تغییرات چشمگیری داشته‌اند و کارشان فقط به یک پرداخت وجه محدود نمی‌شده ‌است. هر چند پرداخت وجه سرویس پایه‌ای آنان به حساب می‌آید اما امکان واریز وجه یا حتی پذیرش چک را در درون دستگاه فعال کرده‌اند؛ امکانی که هنوز در ایران فراهم نشده ‌است. در اصل تولیدکنندگان این تجهیزات به این نتیجه رسیده‌اند که اگر نتوانند فعالیت‌های انجام‌شده از سوی دستگاه‌های خود‌پرداز را به فعالیت‌های یک باجه نزدیک کنند، به زودی بازار خود را از دست خواهند داد.
فرهاد فائز‌ معاون بازاریابی و فروش شرکت خدمات انفورماتیک معتقد است: همچنان استفاده از خود‌پرداز اولویت بالاتری نسبت به دیگر خدمات نوین در دنیا دارد و در حال حاضر سه میلیون دستگاه خود‌پرداز در دنیا وجود دارد که این تعداد تا سال ۲۰۱۷ به ۷/۳ میلیون می‌رسد.
برآورد می‌شود تا سال ۲۰۱۸ تعداد خودپرداز‌ها ۱/۱میلیون، معادل ۴۴ درصد افزایش یابد و این در حالی است که پیش‌بینی می‌شود تعداد تراکنش‌های «دریافت وجه» نیز رشدی معادل ۶۵ درصد خواهد داشت. همچنین طبق اعلان ATM Market Place، یکی از منابع معتبر در خصوص دستگاه‌های خود‌پرداز، طی سال ۲۰۱۱ رشد تعداد خودپردازهای خاورمیانه ۸/۱۲ درصد بوده که بالا‌ترین میزان رشد در این می‌ان، متعلق به ایران بوده است.
فائز با اشاره به تحولات اخیر در شبکه بانکی از جمله راه‌اندازی چک الکترونیکی، بر ضرورت تجهیز خودپرداز‌ها به ماژول دریافت چک، ارائه محصولات ترکیبی مبتنی بر موبایل و خود‌پرداز و همین‌طور ارائه محصولات جذاب برای مشتریان عصر دیجیتال، تاکید کرد.
خدماتی مثل دریافت وجه نقد و چک از امکانات مهمی است که حتما نسل جدید خودپرداز‌ها در ایران باید به آن‌ها مجهز شوند چرا که در حال حاضر تنها مزیتی که دستگاه‌های خود‌پرداز نسبت به اپلیکیشن‌های بانکی و وب‌سایت‌ها دارند، بحث دریافت وجه نقد است و با توجه به عزم شرکت‌ خدمات انفورماتیک و شرکت‌های تابعه آن مبنی بر افزایش تعداد خودپرداز‌ها در سطح کشور، به‌روز بودن این نوع تجهیزات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
بر اساس آمار ارائه‌شده از ATM MarketPlace، استاندارد جهانی تعداد دستگاه خود‌پرداز به ازای هر ۲۷۷۰ نفر یک ATM است که این عدد در آمریکا به ازای هر ۷۷۵ نفر یک خود‌پرداز است. در ایران به ازای هر ۲۲۰۰ نفر یک دستگاه خود‌پرداز وجود دارد که این تعداد بیشتر به متوسط جهانی نزدیک است تا به متوسط کشورهای پیشرفته مثل آمریکا.
جالب توجه است کشوری مثل آمریکا با زیرساخت‌های قوی در حوزه‌ خدمات نوین بیشترین آمار تعداد خودپرداز‌ها را به ازای هر نفر در اختیار دارد و آمار‌ها هم نشان می‌دهد مردم این کشور هنوز علاقه زیادی به استفاده از دستگاه‌های خود‌پرداز برای دریافت وجه نقد دارند.
فائز برآورد ایده‌آل تعداد خودپرداز‌ها در ایران را به ازای هر هزار نفر یک ATM‌ دانست؛ این آمار نشان‌دهنده این است که در حال حاضر حدود ۴۲ هزار دستگاه خود‌پرداز در ایران نیاز است. اما او در کنار این برآورد ایده‌ال‌گرا، برآوردی واقع‌گرا هم برای وضعیت خودپرداز‌ها در ایران تا پایان سال ۹۴ پیش‌بینی کرد: درخواست مشتریان برای استفاده از خود‌پرداز در کل جهان، همچنان روبه‌رشد بوده و در یک برآورد واقع‌بینانه با توجه به همه شرایط حاکم بر روند بازار ایران و با فرض عدم تغییر محسوس در پارامترهای پیش‌بینی‌شده، حداقل ۲۸۰۰ خود‌پرداز جدید برای سال ۹۴ مورد نیاز است.
اما آیا خودپردازهای جدید باید همین خصوصیات فعلی خودپرداز‌ها را داشته باشند و خودپردازهای مشابه وارد بازار شوند؟ ماشاءالله حسینی رئیس هیات‌مدیره ایران نارا معتقد است: باید خودپردازهایی وارد ایران شوند که قدرت دریافت و پرداخت وجه را به صورت همزمان داشته باشند اما در این بخش ما با ضعف قانونگذاری مواجهیم؛ هنوز بانک مرکزی مشخص نکرده است خوددریافت‌ها باید چگونه عمل کنند، به ‌طور مثال اگر با پول جعلی مواجه شدند چگونه عمل کنند و پول را ضبط کنند یا به مشتری برگردانند. در ابتدای راه‌اندازی دستگاه‌های خود‌پرداز سرویسی بود که پاکتی به مشتریان می‌داد تا مشتریان پول خود را درون آن قرار دهند اما آن نیز از امنیت کافی برخوردار نبود، در اصل آن سرویس در دنیا منسوخ شده بود، باید روشی مورد استفاده قرار گیرد که از امنیت کافی برخوردار باشد. از سویی کیفیت اسکناس‌هایی که در دست مردم است، نیز بسیار پایین‌ است. از همین رو دستگاه‌های خود‌پرداز نیز در این بخش با مشکل مواجه خواهند شد.
پائولو گومز نماینده شرکت وینکور نیکسدورف در خاورمیانه و آفریقا می‌گوید: نسل‌های آینده دیگر به بانک نخواهند رفت و می‌خواهند کار‌هایشان را از طریق موبایل انجام دهند و احتمالا باید به جایی برسیم که شعبه‌های انسانی، خودکار و ۲۴ساعته برای امور بانکی داشته باشیم.
اگر این پیش‌بینی را صحیح بدانیم یا باید تصور کنیم عمر دستگاه‌های خود‌پرداز به اتمام رسیده ‌است یا اینکه دستگاه‌هایی وارد بازار خواهند شد که به تدریج جای شعب را خواهند گرفت و می‌توانند تقریبا تمامی نیازهای مشتریان بانکی را مرتفع کنند.
در حقیقت نسل خدماتی مثل خودپرداز‌ها که شبکه آن‌ها مبتنی بر خطوط مخابراتی است، پلی میان خدمات سنتی مثل شعبه‌های بانکی و خدمات اینترنتی است. البته با فراگیر‌تر شدن گوشی‌های هوشمند و امکان اتصال لحظه‌ای آن‌ها به اینترنت باید دید در آینده‌ای نزدیک خدماتی مثل خودپرداز‌ها در چه جایگاهی از نظر میزان استفاده به لحاظ کیفی و کمی قرار خواهند گرفت. این روز‌ها بسیاری از مردم عملیات انتقال وجه، مانده‌گیری و پرداخت قبض را نه‌تن‌ها از طریق وب‌سایت بانک‌ها بلکه از طریق اپلیکیشن‌هایی که بانک‌ها برای گوشی‌ها طراحی کرده‌اند، به سادگی انجام می‌دهند. به علاوه ممکن است با قانونی شدن روند کیف پول الکترونیکی نیاز مردم به پول نقد نیز کمتر شود (هر چند اجرایی و فراگیر شدن آن در کوتاه‌مدت بعید به نظر می‌رسد). البته این بدین معنی نیست که توجه به تکنولوژی‌های نوین در حوزه دستگاه‌های خود‌پرداز و توسعه آن‌ها از نظر پنهان شود اما باید دقت بسیاری در هزینه کردن برای واردات مدل‌های جدید این دستگاه‌ها و همچنین میزان توسعه آن‌ها در ایران در نظر گرفته شود. برای مثال در حال حاضر با توجه به گسترش روزافزون گوشی‌های تلفن همراه و همچنین مجهز شدن آن‌ها به تکنولوژی NFC باید تجهیزات جدید بانکی در ایران متناسب و همراه با مدرن‌ترین فناوری‌های روز مد نظر قرار گیرد تا به لحاظ صرف سرمایه در این بخش به بهینه‌ترین نتیجه ممکن در ارائه این‌گونه خدمات رسید.
نکته‌ای که بسیار حائز اهمیت است و در آمارهای بین‌المللی و ملی مشاهده می‌شود این است که کماکان استفاده از پول نقد نه‌تن‌ها در کشور ما بلکه در کشورهای پیشرفته هم آمار روبه‌رشدی را نشان می‌دهد که همین موضوع شاید تا حد زیادی بر گسترش دستگاه‌های خود‌پرداز در سطح کشور صحه بگذارد. اما در کنار نیاز مردم به دستگاه‌های خود‌پرداز برای گرفتن وجه نقد از این دستگاه‌ها در هر زمان شبانه‌روز، بحث به‌روز شدن و اضافه شدن خدمات جدید‌تر مثل واریز پول نقد به حساب بانکی از طریق خودپرداز‌ها، نقد کردن چک، ‌ گرفتن کارت هدیه از دستگاه خود‌پرداز و غیره می‌تواند قدم رو به جلویی از طرف متولیان صنعت بانکی کشور برای مردم باشد.
شاید بتوان گفت تقریبا دستگاه‌های خود‌پرداز در لبه تکنولوژی قرار گرفته‌اند یا باید جهشی کنند و خود را به تکنولوژی‌های جدید‌تر برسانند یا دیگر به تدریج به همین صورت فعلی باقی خواهند ماند تا طول عمرشان سپری شود.