بانکداری الکترونیکی و هوشمند در ایران

بانکداری الکترونیکی یکی از ارکان توسعه فناوری اطلاعت کشور و ارائه خدمات سهل تر و ارزان تر بر مردم و تاثیر این امر در کاهش هزینه های مردم و نظام بانکی و نیز باعث ارتقاء سطح کیفیت خدمات نظام بانکی است. بانکداری الکترونیکی در راستای اهداف دولت الکترونیک و یکی از مهمترین اجراء آن است زیرا تاثیر مستقیمی بر تجارت الکترونیکی دارد. در همین راستا در این پژوهش به بررسی روند پیدایش بانکداری الکترونیک ،اجرا و مزایای حاصل و چالش‌های پیش روی آن و نهایتاً به ارزیابی سطح پیشرفت اجرای این سیستم در ایران، جهت دستیابی به تکنولوژی بانکداری هوشمند واجرای واقعی می پردازیم.

ابزارهای بانکداری الکترونیک

رایانه های شخصی، کمک پردازنده های شخصی، کیوسک، شبکه های مدیریت یافته، کارتخوان ،تلفن ثابت و همراه و ماشینهای خود پرداز ،بستر اینترنت ،زیر ساختهای مجازی و.... از مهمترین ابزارهای موجود است.

خدمات بانکداری الکترونیک

بانکداری الکترونیک در واقع اوج استفاده از تکنولوژی انفورماتیک در جهت حذف دو قید زمان و مکان از خدمات بانکی است.

خدمات بانکداری الکترونیکی به دو روش قابل ارائه است:

1. بانکداری دو گانه ( Brick-and-Click )

که ترکیبی از کانال‌های تحویل الکترونیکی و بانکداری سنتی است. بانکهایی که فعالیت بانکداری مرسوم را که در آن خدمات بانکی با مراجعه مستقیم مشتریان و در محلی مانند اداره انجام می شود، همراه با ارائه خدمات بانکداری اینترنتی.

2. بانک‌های مجازی ( Virtula Bank )

بانکی است که صرفاً تولیدات و خدمات خود را از طریق کانالهای توزیع الکترونیکی بدون وجود شعبه انجام    می دهند.

اینگونه بانک ها به دلیل صرفه جویی هایی که از هزینه های غیر مستقیم ( Over head ) بهره مند می شوند معمولاً سودی بالاتر از حد متوسط ملی آن کشور پرداخت می کنند و صرفاً در اینترنت موجود است.

مزایای بانکداری الکترونیک

امروزه مزاياي بانكداري الكترونيك بسيار آشكارتر شده و تأثير خود را در زمينه هاي اقتصادي، اجتماعي و زيست محيطي مانند صرفه جويي در هزينه ها، افزايش بازدهي، افزايش نظارتها و كنترلهاي داخلي و مبارزه با پديده هايي چون پولشويي، امكان تخصيص صحيح منابع به فعالان اقتصادي، كاهش جرم در جامعه، كاهش آلودگي محيط زيست و مصرف بهينه انرژي نمايان كرده است

مزاياي بانكداري الكترونيك را مي توان از دو جنبه مشتريان و موسسات مالي مورد توجه قرار داد. از ديد مشتريان مي توان به صرفه جويي در هزينه ها، صرفه جويي در زمان و دسترسي به كانالهاي متعدد براي انجام عملیات بانكي نام برد.

از ديد موسسات مالي مي توان به ويژگيهايي چون ايجاد و افزايش شهرت بانكها در ارائه نوآوري، حفظ مشتريان عليرغم تغييرات مكاني بانكها، ايجاد فرصت براي جست و جوي مشتريان جديد در بازارهاي هدف، گسترش محدوده جغرافيايي فعاليت و برقراري شرايط رقابت كامل را نام برد. براساس تحقيقات موسسه Data Monitor مهمترين مزاياي بانكداري الكترونيك عبارتند از : تمركز بر كانالهاي توزيع جديد، ارائه خدمات اصلاح شده به مشتريان واستفاده از راهبردهاي تجارت الكترونيك.

البته مزاياي بانكداري الكترونيك از ديدگاههاي كوتاه مدت، ميان مدت و بلند مدت نيز قابل بررسي است. رقابت يكسان، نگهداري و جذب مشتري از جمله مزاياي بانكداري الكترونيك در كوتاه مدت (كمتر از يكسال) هستند. در ميان مدت (كمتر از 18 ماه) مزاياي بانكداري الكترونيك عبارتند از : يكپارچه سازي كانالهاي مختلف، مديريت اطلاعات، گستردگي طيف مشتريان، هدايت مشتريان به سوي كانالهاي مناسب با ويژگي‌هاي مطلوب و كاهش هزينه ها . كاهش هزينه پردازش معاملات، ارائه خدمات به مشتريان بازار هدف و ايجاد درآمد نيز از جمله مزاياي بلند مدت بانكداري الكترونيك هستند.

بانکداری الکترونیک و هوشمند در ایران

اگر بانكداري الكترونيك را استفاده از ابزارهاي نوين براي ارائه خدمات پولي و بانكي تعريف كنيم، مي بينيم آن در موارد اندکي با سيستم بانكداري ايران منطبق است.

در بانكدار سنتي ميزان انباشت پول در يك دوره زماني اهميت دارد در حاليكه در بانكداري الكترونيكي گردش پول تعيين كننده است. هدف بانكداري الكترونيك عدم مراجعه به شعبه بانكهاست. اما در ايران تقريباً بدون مراجعه به بانك هيچ كاري امكان پذير نيست. بانكهاي صادرات با طرح سپهر، كشاورزي با طرح مهر، ملي با طرح سيبا، رفاه با طرح جاري همراه، ملت با طرح جام به فعاليتهاي محدود و شبه الكترونيكي دست زده اند. اين بانك ها با صدرو كارتهايي، مشتريان را به استفاده از آن تشويق مي كنند در حالي كه عملاً اين كارتها مزيت چنداني ندارند. اين كارتها در چند سال گذشته رواج يافته اما فقط به ميزان محدودي از تعداد مراجعه كنندگان مستقيم بانك ها كم كرده و كمكي به كاهش چشمگیر استفاده از اسكناس نكرده است.

در ايران سالانه به طور متوسط 15 ميليون دلار صرف چاپ اسكناس مي شود. عمر اسكناس ها در ايران كمتر از دو سال است و سالانه يك ميليارد و دويست ميليون برگه اسكناس فرسوده سوزانده مي شود. علاوه بر آن 60 درصد مراجعه كنوني مردم به شبكه بانكي براي دريافت يا پرداخت پول نقد وتسهیلات است. كارشناسان معتقدند استفاده از كارت اعتباري بخش عمده اي از هزينه هاي استهلاك اسكناس و مراجعه به بانكها را كاهش خواهد داد.

چشم انداز بانکداری الکترونیک در ایران

پيشرفت سريع در عرصه تكنولوژي و در زمينه هاي مختلف علمي به ويژه در قرن حاضر تاثير شگرفي در اقتصاد جهاني به جاي گذاشته است. بطوري كه اين تحولات، جهاني شدن بازار و عدم تكيه بر اقتصاد بسته، انتقال تكنولوژي و تطابق سازمانها با شرايط محيطي و ... را اجتناب ناپذير نموده است. دولتها نيز به منظور توسعه اقتصادي ناگزير به اصلاح ساختار توليد و خدمات خود شده و به امر بازرايابي، جلب رضايت مشتريان وعلي الخصوص توسعه صادرات توجه خاصي مبذول مي نمايند.

از ويژگي هاي قرن بيست و يكم، توسعه شگفت آور فناوري اطلاع رساني و ارتباطات و بكارگيري تكنولوژي اطلاعات و شبكه هاي اطلاعاتي جهت افزايش سرعت و كيفيت درارائه خدمات مي باشد. اين پيشرفتها بانكداري را نيز تحت تاثير شديد خود قرار داده و باعث تغييرات عمده اي در اين صنعت گرديده است.

با رشد روزافزون معاملات تجارت الكترونيكي در سطح جهاني و نياز تجارت به حضور بانك جهت نقل و انتقال منابع مالي، بانكداري الكترونيكي به عنوان بخشي تفكيك ناپذير از تجارت الكترونيك و داراي نقش اساسي در اجراي آن است.استفاده از خدمات کارت ،دستگاههای کارتخوان و تلفن بانک حرکت بعدی یعنی بانکداری اینترنتی و اینترانتی را به دنبال داشته است. سرعت افزایش شرکتهای ارائه دهنده اینترنت از افزایش تقاضای این خدمت خبر می دهد. این متقاضیان مشتریان بالقوه بانکداری الکترونیکی محسوب می شوند. به این چشم انداز، باید وسعت دسترسی به تلفن همراه را نیز ملحق نمود که فن آوری قابل بکارگیری در بانکداری محسوب می شود و توسط بانکهای غربی از مدت پیش هدف گیری شده است.

ازجدید ترین نمونه های اجرا ی بانکداری هوشمند در ایران ، میتوان ازبانک شهر جهت اجرایی نمودن پروژه VTM (Virtual Teller Machine ) نام برد ،که اگر بخواهیم به زبان خیلی ساده تعریف کنیم می‌توانیم آن‌ را نسل بعدی دستگاه‌های خودپرداز بدانیم. هر چند که این شاید تعریف درستی نباشد اما راستش نزدیک‌ترین محصولی که مردم می‌توانند VTM را شبیه به آن بدانند همان ATM یا دستگاه‌های خودپرداز خودمان است با این تفاوت که دستگاه‌های VTM دیگر خیلی از محدودیت‌هایی که دستگاه‌های خودپرداز با آن مواجه بودند را ندارند؛ به عبارت دیگر، VTM را می‌توان یک باجه تقریبا کامل بانکی دانست که حتی در ساعات غیر اداری هم یک کارشناس بانکی به شکل ویدیویی برای انجام امور تعاملی، با مشتری ارتباط برقرار می‌کند.

اگر کمی فنی‌تر بخواهیم صحبت کنیم VTMبا یک راه‌حل نوآورانه به‌عنوان کانال جدیدی برای ارایه خدمات بانکی شناخته ‌شده است و یکپارچگی مطلوبی از فناوری‌های ارتباطی و ابزارهای مالی ایجاد کرده است. با یکپارچه‌سازی امکان ارتباط ویدیویی اچ‌دی، مراقبت ویدیویی، پایانه‌های خودکار مالی، امضای دستی رمز شده، شناسایی با کارت و ارتباط ویدیویی رودررو بسیاری از خدمات عرضه‌شده در شکل سنتی بانک‌ها می‌تواند توسط VTM عرضه شود. علاوه بر این دستگاه امکان ارتباط عمیق‌تری با مشتری را فراهم می‌کند و بیش از ۷۰ درصد خدماتی که در شعبه عرضه می‌شود را می‌تواند ارایه کند. پس این یعنی هنوز شعبه به قدرت خودش باقی است اما ابزارهای بانکداری یک قدم جلوتر رفته‌اند.

مجری این طرح شرکت توسن تکنو میباشد وبانک شهر مدعی است که تاپایان سال 94 ، 1000  دستگاه از آنرا نصب خواهد کرد ، پس از آن بانک سرمایه مطالعات جرایی دراین خصوص شروع کرده وبانک گردشگری نیز به این موضوع نیم نگاهی دارد .

اين روند با سرعت چشمگيري با توجه به موانع متعدد در حال رشد است. در حال حاضر همه بانكها و موسسات مالی در تکاپوی ایجاد زمینه نرم افزاری و سخت افزاری لازم برای شرکت در جامعه بانکداری پیشرفه می باشند. طرح جامع اتوماسیون در صدر برنامه های بانکها برای تحول به سوی بانکداری نوین واقع شده است. با پیاده شدن این طرحها آمادگی لازم برای ارائه بانکداری الکترونیکی نیز در بانکها پدیدار خواهد شد.

اگرچه باید اذعان داشت توسعه بانکداری الکترونیک در ایران هنگامی مفهوم اصلی خود را می باید که بانک‌ها در آن به دنبال افزایش سود خود باشند، به عبارت دیگر گسترش منطقی بانکداری الکترونیک تابعی از اقتصادی عمل کردن بانکها می باشد که این امر خود تائیدی بر حداقل نمودن هزینه های مربوط به خدمات بانکداری الکترونیک خواهد بود و به جرات مي توان گفت كه بدون بانكداري الكترونيك، تجارت الكترونيك نيز محقق نخواهد شد.

مشکلاتی که در برابر توسعه بانکداری الکترونیک در جمهوری اسلامی ایران وجود دارد عبارتند از:

- عدم وجود تشکیلات منسجم بین بانکی

- حاکمیت سیستمهای سنتی بانکداری بر بانک‌های کشور

- گران بودن سیستمهای بانکداری الکترونیک

- عدم وجود قوانین مدون در ارتباط با بانکداری الکترونیک

- کمبود نیروهای متخصص و مراکز تحقیق و توسعه در بانکهای کشور

- عدم وجود تحقیقات کاربردی در زمینه بررسی میزان نیاز جامعه به اینگونه خدمات و بررسی شرایط اقتصادی و اجتماعی جامعه در پذیرش آن.

امکان سنجی استقرار بانکداری الکترونیک در شبکه بانکی کشور از دیدگاه مدیران و کارشناسان خبره بانکی از سه بعد فنی، اقتصادی مالی و نیروی انسانی قابل بررسی و اجراست. از نظر فنی امکان استقرار بانکداری الکترونیک از دیدگاه کارشناسان خبره بانکی به طور متوسط تا زیاد وجود دارد. از نظر اقتصادی مالی امکان استقرار بانکداری الکترونیک از دیدگاه کارشناسان خبره بانکی متوسط است و از نظر نیروی انسانی امکان استقرار بانکداری الکترونیک از دیدگاه کارشناسان خبره بانکی نیز متوسط می باشد. در زمینه فنی پیشنهاد می شود در برنامه ریزی و تحلیل و پیاده سازی، مساله امنیت بانکداری الکترونیک مورد توجه ویژه قرار گیرد. در زمینه مالی و اقتصادی پیشنهاد می شود به میزان سرمایه گذاری برای بازآموزی کارکنان جهت ایجاد مهارتهای ضروری جهت پیاده سازی بانکداری الکترونیک توجه بیشتری شود. در زمینه نیروی انسانی پیشنهاد می گردد نسبت به تربیت نیروی متخصصی که توانایی برنامه ریزی، تجزیه و تحلیل، طراحی و پیاده سازی و نگهداری بانکداری الکترونیک را داشته باشند، توجه بیشتری شود. تصمیم استقرار بانکداری الکترونیک تصمیمی استراتژیک است که ضروری است قوه مقننه و مجریه به ترتیب پیش زمینه های قانونی و بسترهای اجرایی را تکمیل نمایند. زیرا فقط با یک بانک نمی توان بانکداری الکترونیک را به طور موفق اجرا کرد بلکه مجموعه صنعت بانکداری باید همراه با سایر دستگاههای ذیربط پیش زمینه حضور بانکداری الکترونیک را در کشور تقویت نماید ، تا بتوانند با ورود تکنولوژیهای مربوطه (تاییدات بیومتریک مثل اثر انگشت ،تاییدات چشمی DNA  و یا ابزارهای مربوطه مانند امضای دیجیتال و،کدینگهای پیشرفته و .... ) و بومی سازی آنها حسب نیاز کشور فضا را برای فعالیت بانکداری الکترونیک واقعی ونهایتا هوشمند بصورت واقعی فراهم آورند.

باتوجه به تمام تعاریف ،محسنات و مشکلات ذکر شده دراین صنعت وبا توجه به برداشتهای منطقی و واقعی از بانکداری الکترونیک و هوشمند در دنیا و ایران لازمه نخست فرهنگ سازی ،بستر سازی واجرای بانکداری الکترونیک همگام با دانش روز دنیا میباشد تا بانکداری در ایران بتواند همانند گذشته که پس از گذر از بانکداری سنتی وارد حیطه بانکداری مدرن گردید ودر زمان مناسب بتواند بطور واقعی با گذر از این دوره وارد فضای اجرایی بانکداری هوشمند  همگام با دنیا شود.

لذا پیشنهاد می شود تمام سازمان‌ها موسسات مالی در کشور پس از بازمهندسی فرایندهای بانکی با درنظرداشتن امکانات و تهدیدهای بانکداری الکترونیک ارائه تجربیات موفق بانک‌های پیشرو در زمینه های بانكداري متمركز بررسی تکنولوژیهای جدید در کانال‌های ارائه خدمات بانکداری الکترونیکی خصوصا در زمینه بستر سازی پرداختهای نوین بانکی مانند کارتخوان و کارتهای هوشمند ،موبایل و اینترنت استانداردهای باجه وبانکداری الکترونیک و مجازی در ابعاد مختلف بررسی قوانین موجود و هماهنگی آنها با دانش روز بانکداری الکترونیکی در دنیا پس از فرهنگ سازی و ایجاد بستر مناسب به اجرای واقعی بانکداری هوشمند بپردازند.

*کارشناس بانکداری الکترونیک