علی صابری
پربیننده ترین خبرها
آخرین خبرها
دوشنبه 20 دى 1395
نقدینه- در سال های اخیر موضوع اقتصاد مقاومتی به عنوان یک مفهوم جدید در ادبیات علمی و اجتماعی کشور مطرح شده است. سال 1395 از سوی مقام معظم رهبری سال اقتصاد مقاومتی؛ اقدام و عمل؛ نام گذاری شد.
اقتصاد مقاومتی به عنوان یک الگوی سیاستی و رفتاری اقتصادی متناسب با شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور، زمینه ساز کاهش مخاطرات بیرونی و در عین حال زمینه ساز رشد و توسعه متکی بر ظرفیت های درونی است. آگاهی فعالان اقتصادی، برنامه ریزان،کارکنان سازمان ها و اقشار مختلف شاغل در نهادهای اقتصادی از کلیات و مبانی نظری، تاریخچه، راهکارهای اجرایی و چالش های فراروی اقتصاد مقاومتی در اجرای صحیح و اصولی ضروری به نظر می رسد.
تعاریف
واژه اقتصاد در لغت به معنای میانه روی و اعتدال است. در آیه 19 سوره مبارکه لقمان عبارت "وَ اقْصِدْ في مَشْيِکَ" از کلام لقمان به فرزندش بر میانه روی در حرکت اشاره دارد.
از منظر علمی تعاریف مختلفی از علم اقتصاد توسط دانشمندان وصاحب نظران این حوزه ارایه شده است. یکی از تعاریف مشهور از اقتصاد توسط لیونل رابینز اقتصاددان انگلیسی بیان شده است و براساس آن "اقتصاد دانشی است که رفتار انسان را در رابطه با اهداف و وسائل کمیابی که قابلیت استفاده‌های دیگری نیز دارند، مطالعه می‌کند."
آدام اسمیت اقتصاد را "علم بررسی ماهیت و علل ثروت ملل" و ارسطو اقتصاد را "علم مدیریت خانه" تعریف می کند.
یکی از مفاهیم مشترکی که از تعاریف متعدد می توان دریافت کرد همان عبارت مشهوری است که اقتصاد را دانش تخصیص منابع کمیاب به نیازهای متنوع بشریت می داند.
در واقع ماموریت اصلی علم اقتصاد در جهان بشریت برقراری تعادل بین نیازهای متنوع و رو به فزونی بشریت و منابع تامین این نیازها می باشد. هر کشور و جامعه ای تلاش می کند با پایبندی به اصول اقتصادی نیازهای خود را تامین نموده و به افزایش رفاه عمومی بپردازد.
اما جهان امروز تا چه حد در برقراری این تعادل موفق بوده است؟ واقعیت های موجود در جهان نشان
می دهد علیرغم پیشرفت های فناورانه و توسعه ای بشر، همچنان نزدیک به یک میلیارد نفر در جهان زیر خط فقر جهانی (کمتر از 1.9 دلار درآمد روزانه) زندگی می کنند. در سایر ترکیب های جمعیتی جوامع نیز اختلاف طبقاتی و عدم توازن در دسترسی به امکانات و فاصله زیاد درآمدی به عنوان یک پدیده ناخوشایند قابل احساس است. امروزه این موضوع گریبان گیر اقتصادهای بزرگ دنیا که با عنوان اقتصادهای پیشرفته شناخته می شوند نیز می باشد. صندوق بین المللی پول در گزارشی در سال 2016 تاکید می کند "فقر همچنان مهم ترین و بزرگ ترین مشکل بشریت است و اکثر برنامه های فقر زدایی به دلیل عدم فهم صحیح سیاست گذاران از علل فقر است."
معضلات نظام های اقتصادی در تعداد زیادی از جوامع امروز جهان را می توان ناشی از عدم انطباق الگوهای فرهنگی و شرایط زمانی و اقتضایی آن ها در اجرای سیاست های اقتصادی و کاربرد مفاهیم علم اقتصاد جستجو کرد.
از سوی دیگر مبتنی بودن علم اقتصاد رایج در جهان بر سودمحوری باعث شده است، اقتصاد در دنیای امروز به جای تراز نمودن کاستی ها به افزایش شتاب مسابقه اسب دوانی در زندگی انسان ها منجر شود.
محوریت سود در علم اقتصاد رایج موجب تغییراتی در سبک زندگی انسان ها، آسیب به محیط زیست و بحران مصرف گرایی در برخی جوامع شده است. این در حالی است که نحوه امرار معاش، رفع نیاز و توسعه رفاهیات زندگی در هر جامعه ای لازم است مبتنی بر شرایط، دسترسی ها و محدودیت های پیش رو طراحی و اجرا گردد. پسوندهایی که امروز به واژه اقتصاد اضافه می شوند مانند اقتصاد مقاومتی یا اقتصاد ریاضتی در واقع واکنش هایی به ضروریات زمانی و مکانی و جهت گیری هایی است که برای بقا یا رشد اقتصاد یک کشور ناگزیر است. با این مقدمه اقتصاد مقاومتی را می توان بدین گونه تعریف نمود:
" مجموعه رفتارهاي اقتصادي است كه منجر به تقويت زيرساخت هاي کشورمي شود، به گونه اي كه در اين تفكر، باید از همه ظرفيت هاي بالقوه و بالفعل براي ارتقاي رفاه عادلانه در جامعه استفاده شود. "
در تعریفی دیگر "اقتصاد مقاومتی مجموعه تدابیر و راهکارهایی است که برای پیشبرد امور اقتصادی در شرایط مقاومت در همه زمینه‌های اقتصادی به کار گرفته می‌شود."
آنچه از تعارف فوق ادراک می شود آن است که اقتصاد مقاومتی تفكري برگرفته از مباني دين مبين اسلام و مبتنی بر منافع امت و اقشار مختلف جامعه است.
از سوی دیگر اقتصاد مقاومتی متناسب با شرایطی است که یک جامعه یا کشور علی رغم محدودیت های دسترسی به منابع مانند تحریم، دارای ظرفیت های بالقوه ای برای رشد و توسعه نیز باشد و این یکی از نکات متمایز کننده اقتصاد مقاومتی نسبت به اقتصاد ریاضتی است.
چرا توجه به اقتصاد مقاومتی برای ایران مهم است؟
اگر چه پیدایش مفهوم اقتصاد مقاومتی با مسایل سیاسی بین المللی کشور همراه بوده است اما از منظر علمی، مقاوم سازی اقتصاد موضوعی جهانی و یکی از شاخص های ارزیابی توفیق نظام های اجتماعی و اقتصادی کشورهاست.
تاب آوری آخرین حلقه از آگاهی جهانی درباره‌ی اقتصاد مقاوم مربوط به گزارش رسمی اجلاس مجمع جهانی اقتصاد (۲۰۱۳) است که با نام «ایجاد مقاومت ملی دربرابر مخاطره‌های جهانی» منتشر گردید. البته تعبیر این گزارش از مقاومت (تاب‌آوریResiliency )، شامل طیف وسیعی از مخاطره‌های جهانی می‌شود (مانند بلایای طبیعی) که فراتر از اثر شوک‌های خارجی است. همچنین مقاومت پیوند وثیقی با پیش‌بینی‌پذیربودن و آمادگی جهت مقابله و دفع مخاطره‌ها دارد.
تاب‌آوری به معنای توانایی پوشش سریع اثرات ناشی از وقایع مخاطره آمیز و اصلاح و تعديل آثار منفی ناشی از شوک¬های اقتصادی می¬باشد. نظام اقتصادی کشور در صورتی تاب¬آوری برخوردار می¬باشد که زمينه¬های بروز خطرات پیرامون خود را شناسایی و با اقدامات پيشگیرانه از بروز آنها جلوگيری نمايد و مانع از تسری بحران به سایر بخش ها گردد.
بنابراین اهمیت اقتصاد مقاومتی برای کشور از دو منظر قابل تبیین است: اول تحریم های گسترده در بخش های مختلف اقتصاد مانند انرژی، نفت و گاز، بهداشت و دارو، بانکی و .. و دوم لزوم افزایش تاب آوری اقتصاد به عنوان یکی از شاخص های کلیدی در دوام و ثبات اقتصاد.
همچنین برنامه های راهبردی قدرت های جهان مانند ایالات متحده برای همسوسازی جوامع مختلف با اندیشه و نظام های مدیریتی خود با هدف سهولت دسترسی به منابع و مدیریت بر اقتصاد کشورها، ضرورت بهره گیری از مدلی متناسب با شرایط محلی و نیازهای داخلی را بیش از پیش عیان می سازد. جرمی ریفکیند (Jeremy Rifkind) در کتاب "عصر دسترسی" مالکیت را دردسر آفرین می خواند و به عدم لزوم مالکیت برای تامین منابع تاکید می کند. فوکویاما از نظریه پردازان راهبردی کاخ سفید، در کتاب "پایان تاریخ" عاقبت همه جوامع را مردم سالاری لیبرالی و سرمایه داری بازار آزاد و آن را پایان تاریخ می خواند. در واقع این نظریه پردازی ها بخشی از الگوسازی های جهانی قدرت ها برای یکپارچه سازی اقتصادها و مدیریت سهل تر و دسترسی ارزان تر به منابع سایر کشورهاست.
لایه های اجرایی اقتصاد مقاومتی
تحقق عملی اقتصاد مقاومتی در گرو سه گام اساسی است:
1.اصلاح الگوی مصرف: بنابر آمار و مستندات، مصرف بسیاری از اقلام معیشتی در کشور بالاتر از حد معمول و نامتعارف است. به عنوان نمونه شدت مصرف انرژی در ایران 17 برابر ژاپن، 10 برابر اتحادیه اروپا و 8 برابر ایالات متحده است. مصرف دارو 3 برابر و مصرف نان 6 برابر میانگین جهانی است که نیاز به توجه ویژه دارد، البته بدیهی است بخشی از مشکل مربوط به الگوی مصرف رایج مردم و بخشی مربوط به سیاست گذاری است.
چارلز هَندی یکی از مدیران بازنشسته شرکت های نفتی انگلیسی در کتاب فیل و پشه از گسترش سبک زندگی غربی در آسیا و فرهنگ شرقی ابراز نگرانی می کند. او معتقد است سبک زندگی غربی به دلیل مصرف گرایی و تعبیر موفقیت ناشی از درآمد بیشتر و مصرف بیشتر، متناسب با فرهنگ و روح حاکم بر جوامع شرقی نیست و برای تامین نیازهای کشورهای پرمصرف نیاز به دست اندازی به سایر کشورها یا وابستگی شدید به آن هاست. آنچه در اینجا تحت عنوان الگوی مصرف غربی از آن یاد می کنیم عبارت است از الگویی که در آن کار بیشتر و درآمد بیشتر منجر به خرید بیشتر می شود و دارایی بیشتر در آن به موفقیت و پیروزی تعبیر می شود. در چنین الگویی رقابت بر سر دارایی و درآمد ایجاد شده و تجمل گرایی و لوکس گرایی ترویج می یابد. بدیهی است پایانی برای چنین رقابتی متصور نیست. در مقابل الگوی مصرف غربی آموزه های تاریخی و دینی ما را به الگویی رهنمون می سازد که در آن علاوه بر توصیه به بهره مندی از نعمت های الهی، به اعتدال در مصرف و انفاق در راه خدا و پرهیز از فخرفروشی توصیه می نماید. لازم به ذکر است تغییر اصلاح الگوی مصرف نیازمند تغییر در رفتار جمعی است اساسا رفتار ریشه در نگرش ها و باور افراد دارد و نگرش مبتنی بر دانش است. تغییر رفتار جمعی کاری دشوار و زمان بر است.
2.همت و کار مضاعف: بدیهی است یکی از بنیان های اساسی یک اقتصاد مقاوم کار و فعالیت مستمر و مفید است. بنابر آمارها میانگین ساعت کار مفید در کشور ما نسبت به متوسط جهانی فاصله قابل توجه دارد و در برخی گزارش ها این عدد، یک ساعت در روز به ازای هر فرد شاغل گزارش شده است.
به مصداق آیه شریفه قرآن کریم " برای انسان چیزی جز سعی و تلاش نیست" (سوره انشراح) و حضرت علی (ع) می فرمایند "کمال سعادت، تلاش در اصلاح امور مردم است". البته کار و تلاش مفید صرفا با ساعات کاری قابل سنجش نیست و منظور از کار مضاعف، کار همراه با اثربخشی و منفعت عمومی است. مقام معظم رهبری در بیاناتشان این موضوع را بدین گونه تبیین نموده اند: " کار مضاعف در پرکاری خلاصه نمی شود بلکه به معنای کار کیفی، دقیق، برنامه ریزی شده، مستمر، پیگیر و همراه با مشارکت است."
3. جهاد اقتصادی: ایجاد یک اقتصاد مقاوم نیازمند روحیه ی مشارکتی، جمعی و بهره مندی از مزایای هم افزایی و تشریک مساعی است. جهاد اقتصادی به معنای تقویت روحیه کار گروهی به منظور دست یابی به نتایج بهتر با هزینه و صرف زمان کمتر است. اساس مدل سازمان های آینده در جوامع مدل شبکه ای (networked organization) خواهد بود که در آن افراد در قالب خوشه های کاری با سلسله مراتب کمتر فعالیت می کنند.
ویژگی های اقتصاد مقاومتی
یک اقتصاد مقاوم دارای شاخص ها و ویژگی هایی است که میزان التزام به آن ها رابطه مستقیمی با مقاوم تر بودن اقتصاد دارد. 4 مورد از مهم ترین ویژگی های اقتصاد مقاومتی عبارتند از:
1.درون زا و برون نگر: درون زا بودن یک اقتصاد به معنای توجه به استعدادها و ظرفیت های بالقوه موجود در کشور برای تامین نیازهای داخلی و در کنار آن نگاه صادرات به خارج از کشور و تعامل با جهان پیرامون است. در این نگاه، واردات نیز باید با مدیریت صحیح صورت پذیرد و اولویت وارداتی، توسعه زیرساخت ها و پیشرفت داخلی باشد.
2. مردم بنیاد: یک اقتصاد مقاوم بر مبنای کار، فعالیت، دانش و تخصص مردم جامعه بقا داشته و رشد می نماید و منافع آن باید به عموم جامعه تسری یابد. این جنبه از اقتصاد مقاومتی در مقابل فلسفه نظام سرمایه داری قرار دارد که عامل هر عملی منفعتی بسیار کمتر از نتیجه حاصله کسب می نماید.
3. رویکرد جهادی: همانطور که پیش از این اشاره شد، اقتصاد مقاومتی نیازمند روحیه ای جهادی است. بدین معنا که برای افزایش کارایی و اثربخشی نیازمند مشارکت همگانی، کار تیمی و همفکری و همدلی است.
4. دانش بنیان: در یک اقتصاد مقاوم فناوری ها به سمت دانش بنیان شدن سوق دارند. در فضای امروز جهان، نقش و اهمیت سرمایه و ثروت ملل در توسعه نسبت به گذشته بسیار تضعیف شده است. برخورداری از منابع و ذخایر طبیعی که صرفا به اتکای موقعیت جغرافیایی در دسترس کشورها هستند ضامن موفقیت و توسعه اقتصادی آن ها نیست. یکی از مهم ترین ویژگی های اقتصاد دانش بنیان عدم تاثیر پذیری از بحران ها و نوسانات سیاسی و اقتصادی در جهان است و این ویژگی موجب مقاوم شدن اقتصاد در مقابل مخاطرات و کاهش ریسک می شود.
فناوری در اقتصاد مقاومتی
فناوری های نو به طور کلی به نحوی طراحی و عرضه می شوند که انسان ها را به خرید بیشتر و بعضا بیش از نیازشان وادار می کنند. اسلام دین امت بنیاد community base است و هر فناوری باید به سود امت باشد. بسیاری از فناوری های پیشرفته جهان امروز در خدمت منافع بخش محدودی از جامعه یا سازمان هایی است که عمدتا خسارت هایی به سایر بخش ها یا به محیط زیست وارد می سازند. شوماخر در کتاب "کوچک زیباست" می گوید: " انسان جدید در شور و هیجان ناشی از کشف قدرت های علمی و فنی اش نظام تولیدی به وجود آورده که طبیعت را به تاراج می برد و نوعی از جامعه را که به آدمی زیان می رساند."
کاووس مُحنِّک از مرکز تحقیقات خاورمیانه در توکیو ژاپن در کتاب انتقال فناوری به کشورهای خاورمیانه به ویژه کشورهایی مشابه ایران و مصر توصیه می کند از شتاب زدگی در خرید فناوری های غربی خودداری کنند و فناوری های متناسب با فرهنگ محلی و قابلیت تامین و تجهیز و داخلی استفاده نمایند.
اقتصاد مقاومتی در زندگی
یکی از پایه های اساسی اقتصاد مقاوم، مردم مقاوم است. مردم مقاوم مردمی هستند که سبک زندگی
آن ها مبتنی بر مصرف متناسب با نیاز، پرهیز از استقراض فراتر از توان برای تامین نیازهای روزمره، تولید و آمایش گری می باشد. در گذشته به دلیل ترکیب خاص جمعیتی کشور و رونق روستانشینی، سبک زندگی مردم مقاوم تر از سبک زندگی کنونی بود و امروزه در مقابل مقاومت اقتصاد وابستگی اقتصادی را شاهد هستیم.
الگوی معرفی شده دین مبین اسلام مبتنی بر بی نیازی و غنا نسبت به اغیار و پرهیز از رفتارهایی است که منجر به تسلط بیگانگان بر مسلمانان شود. الگوی زندگی غربی علی رغم داشتن جذابیت های ظاهری، در میان مدت و بلند مدت موجب ترویج مد گرایی، گسترش روحیه مصرف گرایی و تنوع طلبی در تامین نیازها می شود که نتایج و تبعات آن به سود عموم مردم نیست.
بسیاری از افراد در جامعه به طور نسبی دارای سطحی از درآمد هستند که در صورت مدیریت صحیح و آگاهی از دانش معاش می توانند بهره بیشتری از دارایی های خود کسب نمایند. اما نبود چنین دانش و بینشی می تواند موجب حسرت یا احساس کمبود گردد. به طور خلاصه می توان به نکات زیر در راستای مقاوم سازی زندگی روزمره و مدیریت صحیح درآمدها و مصارف اشاره نمود:
1.کسب درآمد پیش از ایجاد هزینه
2.پرهیز از استقراض نامتناسب با عواید آتی مانند دریافت وام از بانک های مختلف برای تامین نیازهای مصرفی
3.پرهیز از ورود به فعالیت هایی که اصل سرمایه فرد با مخاطره مواجه می شود
4.کسب راهنمایی و مشورت از افراد با تجربه
5.تنظیم مخارج زندگی با مبلغی کمتر از درآمد به نحوی که مقداری از آن پس انداز شود. پس انداز گذشتن از لذت امروز به امید لذت های آتی است و حد معقولی از آن در مدیریت اقتصاد خانوار ضروری است.
اقتصاد مقاومتی در کار
تبلور اقتصاد مقاومتی در کار عبارتست از افزایش اثربخشی و کارایی، مدیریت هزینه ها و سوق دادن فعالیت ها به سمت دانش بنیان و منفعت و رفاه عمومی. همانطور که پیش از این اشاره شد، کار مضاعف همراه با روحیه کار گروهی از ویژگی های اقتصاد مقاومتی هستند و یک سازمان مقاوم علاوه بر ویژگی های مذکور می بایست نسبت به مخاطرات داخلی و خارجی کسب و کار خود آگاه بوده و زیان های ناشی از آن ها را به حداقل ممکن تقلیل دهد.
بدون شک دست یابی به حد مطلوبی از شاخص های کلیدی سازمان مقاوم در محیط اقتصاد مقاوم، نیازمند مشارکت و عزم جمعی همه کارکنان و ذی نفعان آن است.
<###dynamic-0###>